Co to są rośliny inwazyjne?

Rośliny inwazyjne to gatunki obce na danym terytorium, najczęściej zawleczone przez człowieka. Nie są one częścią naturalnych zbiorowisk danego regionu – tzn. EuropyRepubliki Czeskiej, Polski. Często pochodzą z innych kontynentów, np. Ameryki Północnej, czy też Azji, a ich pierwotny zasięg występowania znajduje się zazwyczaj na tym samym równoleżniku, co Europa (podobne warunki ekologiczne). Dzięki temu po zaaklimatyzowaniu się na nowym terytorium bardzo często rozpoczynają udaną ekspansję.

Gatunki inwazyjne rozprzestrzeniają się często w sposób niekontrolowany i szybko zajmują nowe terytoria (nisze ekologiczne). W przypadku szczególnie niebezpiecznych inwazji gatunek może rozprzestrzeniać się tak szybko, że niszczy całe zbiorowiska lub ekosystemy, co prowadzi do powstania rozległych szkód ekologicznych i ekonomicznych oraz wypierania lub likwidacji wielu gatunków rodzimych.

Do najbardziej znanych gatunków inwazyjnych w Republice Czeskiej oraz Polsce należą barszcz Sosnowskiego, barszcz Mantegazziego, rdestowce, niecierpek gruczołowaty, nawłoć kanadyjska i nawłoć późna, robinia akacjowa, klon jesionolistny, bożodrzew gruczołowaty, czeremcha amerykańska, a spośród zwierząt – szczeżuja chińska, rak pręgowaty, czebaczek amurski, karaś srebrzysty, żółw czerwonolicy, wizon amerykański (norka amerykańska), jenot azjatycki, jeleń wschodni i in. Poniższe teksty dotyczą problematyki występowania obcych gatunków roślin – barszczy i rdestowców.

CHARAKERYSTYKA GATUNKÓW - KAUKASKIE GATUNKI BARSZCZY

Barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi

Barszcz Mantegazziego Heracleum mantegazzianum

Na terenie Polski występują dwa gatunki inwazyjnych barszczy rodzaju Heracleum sp., pochodzące z terytorium byłego ZSRR. Gatunki pierwotnie sprowadzone do Polski, jako rośliny paszowe i miododajne, nie spełniły pokładanych w nich nadziei gospodarczych, a z czasem poprzez niekontrolowane uwolnienie do środowiska stały się zagrożeniem dla rodzimej przyrody i zdrowia ludzi.

 Barszcze (Heracleum)

Oba gatunki inwazyjnych barszczy, zarówno B. Sosnowskiego, jak i B. Mantegazziego, zostały sprowadzone intencjonalnie do Polski po raz pierwszy w latach 50-tych XX w. Oba gatunki w swoim pierwotnym zasięgu występują na terenie dzisiejszej Rosji, Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, występując w obrębie masywu górskiego Kaukazu (Jahodova i in. 2007). Zasięg obu gatunków, w miejscu pierwotnego występowania, częściowo pokrywa się ze sobą przestrzennie. Na południe od obszaru naturalnego występowania b. Sosnowskiego, występuje także spokrewniony z nim b. perski (Heracleum persicum) posiadający również właściwości „parzące”, który w Europie notowany jest obecnie jedynie na terenie Skandynawii.

Barszcz Mantegazziego sprowadzony został do Europy już w pierwszej połowie XIX w., jako roślina ozdobna uprawiana w ogrodach botanicznych. Rozprzestrzenienie na kontynentalną części Europy przebiegało stosunkowo szybko, w wyniku swego rodzaju mody na uprawę okazałej rośliny i do końca XIX w. gatunek ten, obecny był już w 14 krajach (Booy i in. 2005).

Barszcz Sosnowskiego w latach 40. XX w. sprowadzony został do krajów nadbałtyckich jako roślina paszowa. W Polsce gatunek zaczął być uprawiany po raz pierwszy w latach 50., przy czym na szerszą skalę rozpoczęto hodowlę w obrębie Państwowych Gospodarstw Rolnych w latach 70. i 80. XX w. Po rozpoznaniu zagrożenia, jakie niesie ze sobą ryzyko poparzeń oraz wobec realnej niskiej wartości rośliny jako paszy dla zwierząt, upraw zaprzestano, a gatunek rozpoczął niekontrolowaną ekspansję w siedliska naturalne, jak i użytkowane z różną intensywnością przez człowieka.

O sukcesie w kolonizacji nowych terenów i inwazyjnym charakterze obu gatunków decydują m.in. wysokie zdolności do wydawania nasion. Jeden osobnik może wyprodukować nawet średnio kilkadziesiąt tysięcy nasion (od 20 tys. do nawet 100 tys. (Nielsen i in. 2005). Nasiona obu gatunków są dość duże (ok. 5 mmx10-12 mm) w związku z czym zdecydowana większość owoców spada w promieniu do kilku metrów od kwiatostanów. Owoce mają jednak wysokie zdolności przemieszczania się wraz z wodą (gatunek często zasiedla brzegi strumieni i rzek), po powierzchni ziemi, a także wraz z przemieszczającymi się zwierzętami i ludźmi.

Występujące w Polsce kaukaskie barszcze należą do jednych z najwcześniej rozwijających się roślin. W okresie wczesnowiosennym pojawiające się rozety liściowe powodują wzrost zacienienia dla innych gatunków i umożliwiają tworzenie przez barszcze zwartych, jednogatunkowych płatów, praktycznie pozbawionych innej roślinności.

Barszcze Sosnowskiego i Mantegazziego zasiedlają w Polsce różnorodne siedliska, przy czym w większości są to miejsca niepoddane intensywnej działalności ludzkiej lub w ogóle wyłączone z użytkowania. Gatunki występują wzdłuż poboczy dróg i nasypów kolejowych, wzdłuż koryt strumieni i rzek (nawet w miejscach intensywnie zagospodarowywanych skarpy brzegowe zwykle wyłączone są z ingerencji człowieka), tereny ruderalne, okrajki lasów, łąk, itp.

Oba gatunki zawierają związki zwane furokumarynami, które stanowią rodzaj substancji silnie uwrażliwiających na działanie promieni słonecznych (Guzik 1994). Substancje te stanowią mechanizm obronny roślin przed innymi organizmami, w tym patogenami czy roślinożercami. Stężenie tych substancji w różnych częściach roślin i okresach wegetacyjnych może być zróżnicowane. W przypadku bezpośredniego kontaktu z sokami roślin, a w wyjątkowych przypadkach np. w upalne dni nawet bez bezpośredniego kontaktu, w wyniku intensywnego wydzielania olejków eterycznych, może dojść do intensywnych i niebezpiecznych poparzeń skóry.

Barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi

Osobniki gatunku dorastają do wysokości nawet do 4,5 m wysokości. Korzeń palowy, długi w stosunku do nadziemnej części rośliny, szczególnie w okresie wiosennym (co ułatwia, z kolei likwidację poszczególnych osobników poprzez wykopywanie). Łodyga w przekroju jest pusta, u dojrzałych osobników może dochodzić nawet do 10 cm średnicy.

Liście B. Sosnowskiego są słabo podzielone, poszczególne odcinki nie są głęboko wcięte, a do tego krótkie i tępo zakończone. Blaszki liściowe z wierzchu są nagie, od spodu lekko owłosione, przy czym włoski niewidoczne są gołym okiem. Kształt liści stanowi jedną z diagnostycznych cech umożliwiających rozróżnienie obu gatunków barszczy, przy czym ze względu na zmienność osobniczą i ukształtowanie liści, odbiegające od „modelowych”, może to być zadanie trudne nawet dla profesjonalistów. Owoce B. Sosnowskiego stanowią oskrzydlone rozłupnie o kształcie jajowatym lub owalnym, których powierzchnia jest gęsto owłosiona. Wzdłuż powierzchni owocu występują 4 kanały olejowe, sięgające ¾ długości owocu.

Barszcz Mantegazziego (Baszcz kaukaski) Heracleum mantegazzianum

Osobniki gatunku dorastają do wysokości nawet 5 m. Korzeń palowy, który nie jest tak długi w stosunku do pozostałej części rośliny jak u B. Sosnowskiego. Łodyga w przekroju jest pusta, u dojrzałych osobników może dochodzić nawet do 10-12 cm średnicy.

Liście B. Mantegazziego są głęboko wcięte, ich poszczególne odcinki są wydłużone i ostro zakończone. Brzeg blaszki liściowej jest grubo ząbkowany. Liście z wierzchu są nagie, a od spodu wyraźnie owłosione, co widoczne jest gołym okiem.

Owoce B. Mantegazziego to oskrzydlona rozłupnia o kształcie jajowatym, wydłużonym do owalnego, przy czym powierzchnia owoców jest naga (rzadko występują owoce w formie owłosionej). Wzdłuż powierzchni owocu występuje 3-5 kanałów olejowych, sięgających podstawy owocu. Kwiatostan obu gatunków tworzony jest przez baldach główny, który otoczony jest kilkoma baldachami dodatkowymi.

W praktyce odróżnienie obu gatunków stwarza trudność, przy czym istotna jest umiejętność odróżnienia kaukaskich barszczy od gatunków rodzimych barszczy (z rodz. Heracleum sp.) oraz gatunków z rodziny Apiaceae (np. dzięgiel leśny, arcydzięgiel litwor). 

 Fot. Pojedyncze liście i kwitnące okazy kaukaski barszczy.

CHARAKTERYSTYKA GATUNKÓW - OBCE GATUNKI RDESTOWCÓW

Rdestowce (Reynoutria spp.)

Rodzina Reynoutria (Fallopia) otrzymała swoją nazwę na cześć flamandzkiego mecenasa botaniki Karla van Sinta-Omaarsa (van Reynoutre’a). Obecnie na terytorium Republiki Czeskiej i Polski występują trzy gatunki rdestowców – rdestowiec ostrokończysty, rdestowiec sachaliński oraz rdestowiec czeski. Pierwsze dwa rdestowce pochodzą z Azji Północno-Wschodniej, skąd zostały przywiezione na ziemie czeskie i polskie w połowie XIX w. Rdestowiec czeski jest mieszańcem pierwszych dwóch gatunków.Wszystkie rdestowce występujące na terenie Polski są gatunkami obcymi zaklasyfikowanymi jako neofity inwazyjne i należą do stu najbardziej inwazyjnych gatunków Europy.

W warunkach Europy Środkowej osiągają one wysokość 3-5 m. Rosną szybko, nawet 8 cm dziennie, niemal na wszystkich typach gleb włącznie z glebami z tendencją do wysychania oraz glebami torfowymi, są w stanie tolerować niedobór azotu oraz wysokie stężenia metali ciężkich, na ogół jednak najbardziej odpowiadają im gleby wilgotne wzruszane. Podczas pierwszych przymrozków liście obumierają, a roślina zimuje w postaci kłącza. Łodygi są wzniesione, rozgałęzione, grube, puste w przekroju, często pokryte czerwonymi plamami. Liśce na gałęziach głównych mogą osiągać nawet do 30 cm długości i 18 cm szerokości, na gałęziach bocznych są zazwyczaj mniejsze, mają sercowaty kształt, od spodu pokryte są delikatnymi włoskami, które nie są widoczne gołym okiem.

Odłamane części kłączy oraz łodyg rdestowca bardzo łatwo i dobrze ukorzeniają się, co sprawia, że rdestowiec jest bardzo „agresywny” względem roślinności rodzimej (zagłusza inne rośliny, przerasta je). Rdestowce rozmnażają się głównie wegetatywnie poprzez kłącza, przy czyn do powstania nowej rośliny dającej początek nowemu stanowisku wystarczy nawet kawałek kłącza o wadze ok. 0,7 g. Rdestowce na ogół nie rozmnażają się za pomocą nasion, choć odnotowano już w Europie Środkowej przypadki wytwarzania płodnych nasion (Bímová i in. 2003). Z czasem na stanowisku na którym występuje, rdestowiec tworzą zwarte płaty, które wypierają rodzimą roślinność. Głównymi drogami rozprzestrzeniania się są różnego typu cieki (szczególnie w okresie powodzi i prac związanych ze zmianą przebiegu koryt rzecznych) oraz pobocza dróg i linii kolejowych. Można go również odnaleźć na terenach ruderalnych, brzegach lasów, łąkach, pastwiskach lub na terenach zabudowanych. Rdestowiec kwitnie od sierpnia do października, tym samym sadzony był przez pszczelarzy jako roślina miododajna. Jego zwalczanie jest bardzo trudne, ponieważ wymaga zlikwidowania całego systemu kłączowego. Za najbardziej skuteczne należy uznać metody chemiczne.

Rdestowiec ostrokończysty (Reynaourtia japonica)

Liście są mniejsze (długość 5–17 cm, szerokość 5–12 cm), blaszka okrągła do szeroko trójkątnej z uciętą nasadą. Liście są od spodu owłosione, przy czym włoski nie są widoczne gołym okiem. Przez lupę można dostrzec krótkie brodawki o mocno nabrzmiałej podstawie. Skrzydełka okwiatu są szerokie, niezbiegające po szypułce kwiatowej. Skrzydełka okwiatu są różowawe, podczas owocowania ciemnoczerwone (Kubát 2002). Rdestowiec ostrokończysty, podobnie jak rdestowiec czeski, regeneruje się nawet dwa razy lepiej z kłącza niż z łodygi, natomiast rdestowiec sachaliński regeneruje się lepiej z łodygi.

Gatunek ten pochodzi z Azji Północno-Wschodniej (Japonia, Chiny kontynentalne, Tajwan oraz Półwysep Koreański), gdzie zasiedla wilgotne doliny oraz górskie zbocza, sporadycznie rośnie również na skraju górskich poletek leżących na wysokości nawet 2600 m n.p.m., najczęściej na ubogiej glebie. Po raz pierwszy został przywieziony do Europy w 1825 r. przez holenderskiego naukowca von Siebolda. W większych ilościach sprowadzono go w 1848 r. – jako roślina ozdobna trafiał następnie do parków i ogrodów w różnych krajach, skąd zaczął się w sposób niekontrolowany rozprzestrzeniać niemal po całej Europie. Największe ilości rdestowca ostrokończystego występują w Europie Północnej i Środkowej. Prawdopodobnie wszystkie rośliny w Europie pochodzą z jednego klonu przywiezionego w 1848 r. Gatunek dostał się również do Ameryki Północnej, Australii i Nowej Zelandii.

Rdestowiec sachaliński (Reynoutria sachalinensis)

Zazwyczaj osiąga większą wysokość niż rdestowiec ostrokończysty, ma również większe liście (długość 20-30 cm, szerokość 10-20 cm). Blaszka liściowa jest podłużnie jajowata, w górnej części zaokrąglona, u nasady głęboko sercowato wcięta. Liście pokryte są od spodu rozproszonym owłosieniem. Włoski są równej długości, u nasady niezgrubione. Skrzydełka okwiatu są wąskie, wyraźnie zbiegające po szypułce kwiatowej (Chrtek 1990).

Pochodzi z Azji Północno-Wschodniej – z należących do Federacji Rosyjskiej Wysp Kurylskich oraz z Sachalinu, a także z japońskich wysp Hokkaido oraz Honsiu. Rośnie tam na piaszczystych glebach na brzegach potoków i rzek – gatunek ten generalnie preferuje wilgotne otoczenie.

Rdestowiec sachaliński sprowadzono do Europy w 1860 r. w celach dekoracyjnych. Z ogrodu botanicznego w Petersburgu trafiał następnie do kolejnych parków i ogrodów. Jego uprawa wymknęła się jednak spod kontroli i rdestowiec rozprzestrzenił się w siedliska naturalne, gdzie nie ma naturalnych wrogów i dobrze prosperuje. Obecnie występuje w wielu krajach Europy, w Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii.
 

Rdestowiec czeski (Reynoutria × bohemica)
Gatunek ten jest krzyżówką dwóch wymienionych wyżej gatunków rdestowców. Po raz pierwszy został opisany w Republice Czeskiej. Powstał prawdopodobnie w wyniku krzyżowania się gatunków bezpośrednio na terenie Czech. Rdestowiec czeski rozmnaża się głównie na drodze wegetatywnej, tzn. regenerując się z fragmentów kłącza i łodyg, ale stwierdzono również przypadki rozmnażania z nasion, kiedy rosły obok siebie żeński osobnik Reynoutria japonica var. japonica (męski klon nie występuje w Europie) oraz płodny męski osobnik Reynoutria sachalinensis. Rdestowcowi czeskiemu, podobnie jak pozostałym rdestowcom, odpowiada wilgotna gleba zasobna w składniki odżywcze z regularnie wzruszaną warstwą wierzchną. Najczęściej występuje w miejscach użytkowanych przez człowieka, jednak coraz częściej rozprzestrzenia się w obręb siedlisk o cechach naturalnych, zwłaszcza wzdłuż potoków i rzek (Chrtek 1990). Gatunek ten ma lepsze zdolności regeneracyjne i jest bardziej konkurencyjny niż jego „rodzice”, w związku z tym często wypiera je z miejsc, które wspólnie zasiedlają (Bímová i in. 2003).

Fot. Młode pędy, liście oraz typowy płat rdestowców nad brzegiem zbiornika.

Bibliografia:

Barták R. i in. (2008): Metodika likvidace invazních druhů křídlatek (Reynoutria spp.) [Metodyka likwiadacji inwazyjnych gatunków rdestowców], Projekt z programu LIFE III Nature „Ratowanie zbiorowisk łęgowych w dorzeczu Morávki“, Kraj morawsko-śląski

Barták M., Kalusová Konupková Š. & Krupová B (2010): Metodika likvidace invazních druhů křídlatek (Reynoutria spp.) https://life-moravka.msk.cz/doc/kridlatka_nahled_CJ_FIN2.pdf

Bimova K. i in. (2003) Experimental study of vegetative regeneration in four invasive Reynourtia taxa (Polygonaceae), Plant Ecology 166 2003, s. 1-16.

Booy O. (2005). The Giant Hogweed Best Pactice Manual, Forest & Landscape, Denmark.

Guzik J. (1994). Ocena stopnia zagrożenia rodzimej flory Polski oraz niebezpieczeństwa, jakie może stwarzać dla człowieka barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnovskyi Manden.) – na podstawie wyników badań w południowej części kraju, Kraków.

Chrtek J. (1990). Reynourtia Houtt., kridlatka w: Hejny S., Slavik B., Hrouda L. & Skalicky V. (red.), Kvetena CR 2., Praga.

Jahodova S., Trybush S., Pysek P., Wade M., Karp A. (2007). Invasive species of Heracleum in Europe: an insight into genetic relationships and invasion history w: Diversity and Distribution 13, s. 99-114.

Invazni rostliny a statni sprava [zesp. autorów] (2015), Karlovy Vary.

Metodiky likvidace invaznih druhu rostlin [zesp. autorów] (2015). Karlovy Vary.

Kubat i in. (2002) Klick e kvete Ceske republiky, s. 201-202, Praga.

Mlikovsky J., Styblo P. (2006). Nepuvodni druhy fauny a flory Ceske republiky, Praga.

Nielsen C., Ravn H. P., Nentwig W., Wade M. [red.] (2005). The Giant Hogweed Best Practice Manual. Gudelines for the management and control of an invasive weed in Europe. Forest & Lanscape, Hoersholm 2005.

Sachajdakiewicz I., Mędrzycki P. [red.] (2014. Wytyczne dotyczące zwalczania barszczu Sosonowskiego (Heracleum sosnovskyi) i barszczu Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum) na terenie Polski, Warszawa 2014.

Vesely J. (1935). Kvetena okoli Dolniho Benesova na Hlucinsku w: Vestnik Matice opavske 40, s. 12-21, Opava.

Żurek H. (2002). Metoda i technika zwalczania barszczu Sosnowskiego, Falenty.